Choroby zmniejszają dochód ferm bydła wskutek wzrostu zachorowań, śmiertelności, brakowań, zmniejszonej wydajności, kosztów weterynaryjnych etc. Jednym z przejawów obecności chorób jest obniżenie produkcji mleka często połączonego ze stanami zapalnymi wymion. Zapalenia wymion (mastitis) w uśrednieniu obniżają wydajność mleczną krowy o 600 kg. Stanowią także istotny element brakowania. Z roku na rok obserwuje się wzrost strat z tytułu zapaleń wymion w skali globalnej- np. w USA straty z tego tytułu ocenia się na 200 USD/krowę /rok. W Polsce brak autorskich kompleksowych analiz w tym temacie, podkreśla się jednak narastanie problemu.
Niesprawność, niewydolność, upośledzenie układu obronnego nazywamy immunosupresją. Wszelkie odstępstwa od norm fizjologicznych w zakresie zarówno zaopatrzenia w składniki odżywcze, witaminy, mikro-makrelementy jak i obecności w komórkach nadmiaru metabolitów lub toksyn prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu komórek i tkanek w tym szczególnie komórek całego układu obronnego.
Powszechnie wiadomo, że schorzenia niezakaźne np. poporodowa hipokalcemia (niedobór wapnia) czy ketoza mają ujemny wpływ na produkcyjność mleka. Opisano przypadek ketozy w którym doszło do zmniejszenia produkcji mleka o około 500 kg/krowę. Mimo iż etiologia schorzeń zakaźnych i metabolicznych jest diametralnie różna, wiąże się je z sobą. W stadach ze stwierdzoną hipokalcemią poporodową ryzyko klinicznych przypadków mastitis jest pięciokrotnie wyższe. Wysokie poziomy wolnych kwasów tłuszczowych (NEFA) w tym okresie, prognozują pojawienie szeregu schorzeń w tym obniżenie laktacji oraz zwiększone brakowanie w początkowym okresie laktacji (< 60 dni). Także podwyższone wartości ciał ketonowych (BHB) w pierwszych 2 tyg po porodzie skutkują wzrostem zachorowań, w tym zapaleniem macicy, zapaleniem wymion czy zmniejszoną produkcyjnością. Niezrównoważony bilans energetyczny (stłuszczenie wątroby, ketozy, kwasice) w okresie przejściowym (okołoporodowym) prowadzi do pojawianie się zaburzeń mineralnych (subkliniczna, kliniczna hipokalcemia) dalej do obniżenia sprawności układu obronnego co przejawia się obecnością zapaleń macicy, wymion, zatrzymaniem łożyska, niepłodnością, obniżeniem produkcji mleka. W ostatnich latach coraz więcej prac dowodzi, że zaburzenia metabolizmu prowadzą w pierwszej kolejności do immunosupresji i to skutkuje większą podatnością organizmu na wszelkiego rodzaju zakażenia. Od lat łączy się wysoką wydajność mleczną z problemem szeroko pojętych zaburzeń metabolicznych. Wysoka wydajność mleczna, to stres metaboliczny upośledzający mechanizmy obronne gruczołu mlekowego. Często towarzyszą temu zapalenia macicy, wypływy ropne z dróg rodnych, kulawizny, nawet schorzenia skóry. Schorzenia tego typu trudno poddają się leczeniu, trwają dłużej, brakowania są częstsze.
Do zakażenia może dojść w każdej chwili, jednak nasilenie zachorowań jak i cięższe przebiegi obserwuje się w okresie okołoporodowym. Potęguje ten stan zmniejszenie poboru paszy prowadzące do dalszego obniżenia ogólnie pojętej odporności, bowiem przy ujemnym bilansie energetycznym tworzone są ketony, NEFA. W ich obecności (nawet ketoz podklinicznych) u zwierząt doświadczalnych przebiegi mastitis były o wiele cięższe. Po porodzie znaczne ilości wapnia zużywane są na potrzeby mleka. Niedostateczna jego podaż skutkuje z jednej strony hipokalcemią a z drugiej zaburzeniem metabolizmu wewnątrzkomórkowego, również w komórkach układu odpornościowego.
System obrony organizmu ma na celu eliminację wszelkich zagrożeń biologicznych ze strony drobnoustrojów. Po sforsowaniu barier fizycznych (skóra, błony etc.) drobnoustroje „pożerane” są przez komórki żerne (należą do nich komórki somatyczne), jeżeli i to jest niewystarczające organizm uruchamia odpowiedź specyficzną (immunologiczną). Efektywność tego procesu jest zależna od dostępnej energii, białka, Zn, witaminy A, Cu, Se, witamin D i E. Witamina E jest antyoksydantem, który chroni warstwę lipidową komórek przed wolnymi rodnikami w ten sposób wpływając na odpowiedź immunologiczną u krów mlecznych. Poziom witaminy E spada tuż przed porodem i utrzymuje się na niskim poziomie przez kilka dni po porodzie. Jest to wynik wysokiej koncentracji tej witaminy w siarze i mleku. Suplementacja witaminy E zmniejsza zarówno częstotliwość jak i przebieg mastitis krów mlecznych (uwaga na przedawkowania - kontrola laboratoryjna optymalizuje dawki). Niedobory lub przedawkowania istotnych składników pokarmowych u krów w okresie okołoporodowym, prowadzą do ujawnienia się chorób metabolicznych a w ślad za tym dochodzi do immunosupresji..
Reasumując, wszelkiego rodzaju niezbilansowania, błędy żywieniowe prowadzące do zaburzeń metabolicznych (także niedoborów), stają się następnie przyczyną ujawniania się schorzeń zakaźnych (zwłaszcza oportunistycznych) i znacznych problemów w ich terapii (immunosupresja nie pozwala na aktywną walkę organizmu z patogenami). Dobrze wiedzieć, że dostrzegamy jedynie 15% przypadków – oznacza to, że jeżeli zauważyliśmy 1 krowę „chorą” to ukrytych jest jeszcze 5 innych. Ma to szczególny wymiar kiedy zaburzenia metaboliczne mają charakter podkliniczny. Hodowca zgłasza lekarzowi powtarzające się zbyt często przypadki np. mastitis, wypływów z dróg rodnych etc. Lekarz bez pomocy badań laboratoryjnych nie jest w stanie zdiagnozować pierwotnej przyczyny. Leczenie objawowe jest natomiast długotrwałe i mało efektywne co powoduje frustrację zarówno lekarza jak i hodowcy. W wielu publikacjach podkreśla się potrzebę rutynowych badań surowic w okresie przed i poporodowym pod kątem biochemicznym (np. bilans energetyczny, profil metaboliczny, niedoborowy). Analiza wyników pozwala w porę wykryć zagrożenia, zastosować adekwatne działania, w efekcie zmniejszyć ilość przypadków uniknąć ujawnienia się schorzeń, poprawić skuteczność interwencji lekarskich. Doświadczeni i wzięci lekarze tak właśnie działają i dlatego cieszą się dużą popularnością i dlatego są skuteczni.
Autor: dr. n. wet. Roman Jędryczko, VetLabGroup Jędryczko
