Ketoza jest powszechną chorobą dorosłego bydła wysokowydajnego. Zazwyczaj występuje u krów mlecznych we wczesnej fazie laktacji. Oprócz braku apetytu od czasu do czasu pojawiają się objawy zaburzeń nerwowych, w tym picia, nieprawidłowego lizania, braku koordynacji i nieprawidłowego chodu, ryczenia i agresji.
Dlaczego krowy chorują na ketozę?
Do powstania ketozy przyczynia się intensywna mobilizacja tkanki tłuszczowej i wysokie zapotrzebowanie na glukozę. Oba te warunki występują we wczesnej laktacji, kiedy ujemny bilans energetyczny prowadzi do mobilizacji tkanki tłuszczowej, a produkcja mleka powoduje wysokie zapotrzebowanie na glukozę. Mobilizacji tkanki tłuszczowej towarzyszy wysokie stężenie niezestryfikowanych kwasów tłuszczowych (NEFA) w surowicy krwi. W okresach intensywnej glukoneogenezy duża część NEFA w surowicy jest kierowana do syntezy ciał ketonowych w wątrobie. Zatem kliniczno-patologiczna charakterystyka ketozy obejmuje wysokie stężenie NEFA i ciał ketonowych w surowicy oraz niskie stężenie glukozy. Ciałami ketonowymi w surowicy są aceton, acetooctan i β-hydroksymaślan (BHB).
Rozwój przypadków ketozy pojawiających się w bezpośrednim okresie poporodowym jest nieco inny niż w przypadkach, które występują bliżej szczytu laktacji. Ketoza w bezpośrednim okresie poporodowym jest opisywana jako ketoza typu II. Takie przypadki ketozy w bardzo wczesnej laktacji są zwykle związane ze stłuszczeniem wątroby. Zarówno stłuszczenie wątroby, jak i ketoza są częścią procesów związanych z intensywną mobilizacją tłuszczu u bydła. Przypadki ketozy występujące bliżej szczytu laktacji, które zwykle występują od 4 do 6 tygodni po porodzie, są ściślej związane z niedożywieniem bydła poprzez niewystarczającą ilość energii w diecie. Ketoza w tym czasie jest opisywana jako ketoza typu I.
Wszystkie krowy mleczne we wczesnej laktacji (pierwsze 6 tygodni) są zagrożone ketozą. Ogólna częstość występowania u bydła w pierwszych 60. dniach laktacji szacowana jest na 7–14%, ale częstość występowania w poszczególnych stadach różni się znacznie i może przekraczać 14%. Szczytowe występowanie ketozy występuje w pierwszych 2. tygodniach laktacji. Krowy z nadmiernym zapasem tkanki tłuszczowej (ocena kondycji ciała BCS ≥3,75 na 5) podczas wycielenia są bardziej narażone na ketozę niż te z niższą oceną kondycji ciała. Krowy w okresie laktacji z ketozą subkliniczną są również bardziej narażone na rozwój ketozy klinicznej i przemieszczenia trawieńca niż krowy z niższymi stężeniami BHB w surowicy.
Objawy kliniczne – na co zwrócić uwagę?
U krów pierwszą oznaką ketozy jest zmniejszenie spożycia paszy, zmniejszona produkcja mleka, zmniejszona aktywność oraz zapadnięty żwacz. Ruchliwość żwacza jest zmienna, w niektórych przypadkach jest zwiększona, w innych zmniejszona. W wielu przypadkach nie ma innych nieprawidłowości fizycznych. Zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego odnotowuje się bardzo rzadko. Należą do nich nienormalne lizanie i żucie, krowy ciągle liżą rury i inne przedmioty w ich otoczeniu. Czasami obserwuje się brak koordynacji i zaburzenia chodu, a także agresję i ryczenie.
Diagnostyka – jak sprawdzić czy moja krowa już choruje?
Diagnoza kliniczna ketozy opiera się na obecności czynników ryzyka (wczesna laktacja), objawów klinicznych i obecności ciał ketonowych w moczu, mleku lub krwi. Po postawieniu diagnozy ketozy należy przeprowadzić dokładne badanie kliniczne, ponieważ ketoza często występuje jednocześnie z innymi chorobami okołoporodowymi. Szczególnie powszechnie z przemieszczeniem trawieńca, zatrzymaniem łożyska i zapaleniem macicy.
Kluczowe znaczenie dla diagnozy mają testy na obecność ciał ketonowych w moczu lub mleku. Większość dostępnych na rynku testów opiera się na obecności acetooctanu lub acetonu w mleku lub moczu. Wynik zależy od zmiany koloru odczynnika użytego w danym teście. Dostępne są również glukometry służące do monitorowania ciał ketonowych we krwi pacjentów z cukrzycą. Mierzą one ilościowo stężenie beta-hydroksymaślanu (BHB) we krwi i mogą być stosowane do klinicznej diagnozy ketozy. Polska Federacja Hodowców Bydła i Producentów Mleka (PFHBiPM) również wprowadziła w swoich raportach wynikowych typowanie krów podejrzanych o subkliniczną ketozę na podstawie oznaczania zawartości ciał ketonowych w mleku (acetonu i kwasu β hydroksymasłowego), w próbkach mleka pobieranych od poszczególnych krów co miesiąc. Krowy z przypuszczeniem subklinicznej ketozy są oznaczone w raporcie wynikowym RW-2 za pomocą symbolu K!, a w zależności od częstości występowania tego schorzenia w odniesieniu do całego stada w raporcie wynikowym RW-1 ukazują się komunikaty o zagrożeniu ketozą.
Zdj.1. Pobieranie krwi do badań laboratoryjnych.
Zdj.2. Odczyt wyniku przy użyciu glukometru.
U danego zwierzęcia stężenie ciał ketonowych w moczu jest zawsze wyższe niż ich stężenie w mleku. Określanie ich podwyższonych ilości bez towarzyszących objawów klinicznych, takich jak brak apetytu i częściowa anoreksja, wskazuje na subkliniczną ketozę. Pozytywne wyniki testów na obecność acetooctanu i / lub acetonu zwykle wskazują na kliniczną ketozę. Najlepszą metodą na wykrycie ketozy jest badanie krwi na obecność BHB za pomocą glukometru. Koncentracja BHB powyżej 1,4 mmol/l i poniżej 2,6 mmol/l wskazuje na występowanie u zwierząt podklinicznej ketozy. Te z koncentracją przekraczającą 2,6 mmol/l zazwyczaj wykazują objawy ketozy klinicznej.
Leczenie – co jest najważniejsze?
Leczenie ketozy ma na celu przywrócenie odpowiedniego poziomu glukozy i zmniejszeniu stężenia ciał ketonowych w surowicy krwi. Podawanie dożylne glukozy jest powszechną terapią, która powoduje szybki powrót do zdrowia, szczególnie w przypadkach, które występują blisko szczytu laktacji (ketoza typu I). Glikol propylenowy podawany doustnie (250–400 g) raz dziennie działa jako prekursor glukozy i również jest skuteczny w leczeniu. Przypadki ketozy występujące w pierwszych dwóch tygodni po wycieleniu (ketoza typu II) często są bardziej oporne na leczenie niż przypadki występujące bliżej szczytu laktacji (typ I).
Zapobieganie to podstawa.
Zapobieganie ketozie polega na odpowiednim zarządzaniu żywieniem. Należy dbać o kondycję ciała w późnej laktacji, kiedy krowy często stają się zbyt tłuste. Modyfikacja diety krów w późnej laktacji w celu zwiększenia podaży energii ze strawnego błonnika i zmniejszenia podaży energii ze skrobi może pozytywnie wpłynąć na kondycję krowy (prawidłowy BCS). Okres zasuszenia nie jest dobrym momentem na odchudzanie zwierząt. Zmniejszenie kondycji ciała w okresie zasuszenia, szczególnie w późnym okresie, może nawet przynieść efekt przeciwny do zamierzonego, powodując nadmierną mobilizację tkanki tłuszczowej przed porodem. Krytycznym obszarem w zapobieganiu ketozie jest utrzymanie odpowiedniej ilości spożywanej paszy. Krowy mają tendencję do zmniejszania spożycia paszy w ciągu ostatnich 3. tygodni ciąży. Zarządzanie żywieniem powinno mieć na celu minimalizację tego spadku. Niektóre dodatki paszowe, w tym niacyna, propionian wapnia, propionian sodu, glikol propylenowy i cholina chroniona, mogą pomóc w zapobieganiu i zwalczaniu ketozy. Dodatkowo stosowana jest monenzyna sodowa w postaci bolusów dożwaczowych do zapobiegania ketozie subklinicznej i związanych z nią chorób. Aby były one skuteczne, suplementy te powinny być skarmiane w ostatnich 2-3 tygodniach ciąży, a także w okresie podatności na ketozę.Ketoza powoduje znaczące straty ekonomiczne w hodowli bydła mlecznego i produkcji mleka wynikające nie tylko z kosztów diagnostyki i leczenia choroby, ale także przyczynia się do zaburzeń w rozrodzie, obniżenia mleczności krowy, a nawet do jej śmierci lub wybrakowania ze stada.