Choroby metaboliczne bydła prowadzą do obniżenia produkcyjności zwierząt oraz do obniżenia zawartości tłuszczu oraz białka w mleku. Jedną z chorób metabolicznych występujących u bydła jest kwasica, powodowana głównie przez błędy żywieniowe
Wyróżniane są dwa rodzaje kwasicy:
1)ostra (kliniczna – acute acidosis) i
2)podostra (podkliniczna- subacute ruminal acidosis – w skrócie SARA).
Kwasica ostra występuje sporadycznie w stadach krów mlecznych, natomiast kwasica podkliniczna jest szeroko rozpowszechniona (około 20% krów w laktacji karmionych TMR).
Nadmierne spożycie przez krowę dużej ilości łatwo fermentujących węglowodanów (np. ziarno zbóż, śruta, melasa, śruta kukurydziana, wysłodki buraczane) przy jednocześnie niskiej zawartości włókien strukturalnych powoduje gwałtowny spadek pH w żwaczu, prowadząc do wystąpienia ostrej postaci kwasicy. Wartość pH płynu żwacza wpływa na ilość mikroorganizmów, a także na funkcje fizjologiczne tego narządu, takie jak motoryka i wchłanianie. Wzrasta ilość bakterii produkujących kwas mlekowy (Streptococcus bovis). Wraz ze wzrostem koncentracji kwasu mlekowego pH bardzo szybko spada. Po 12-24 godzinach od spożycia znacznych ilości łatwo fermentujących węglowodanów następuje gwałtowny spadek pH<5, dochodzi do pojawienia się objawów klinicznych takich jak:
- brak koordynacji ruchowej oraz
- niezborność ruchowa, np. zataczanie się, chwiejny chód (ataksja),
- brak apetytu.
- ślepota oraz szybko postępujące osłabienie.
Procesy zachodzące w żwaczu prowadzą do wystąpienia bólu (zgrzytanie zębami), zwierzęta zalegają. Temperatura ciała zwykle jest obniżona (o 1–2 °C), wzrasta tętno do 140–180/min, występuje przyspieszony oddech. W ciężkich przypadkach zwierzęta padają. Może wystąpić biegunka prowadząca od odwodnienia. Okolica odbytu i ogona jest pobrudzona jasnym kałem, o kwaśnym zapachu. Odchody mogą być z domieszką krwi i strzępami zmacerowanej błony śluzowej przedżołądków. Aby zahamować kliniczną kwasicę, niezbędna jest pomoc lekarza weterynarii.
Zdj.1 i 2. Biegunka w przebiegu kwasicy.
Kwasica subkliniczna – SARA jest często występującym zaburzeniem pokarmowym w stadach krów mlecznych wysokowydajnych powodując wymierne straty ekonomiczne poprzez zmniejszenie produkcji mleka (o około 2,7 kg dziennie). Wartość pH w żwaczu zmienia się znacząco w ciągu 24 godzin (zwykle między 0,5–1) i jest określana przez dynamiczną równowagę między spożywaniem węglowodanów podlegających fermentacji, zdolnością buforowania żwacza i szybkością wchłaniania kwasów z żwacza. Podostra kwasica żwacza jest spowodowana spożyciem pasz bogatych w łatwo fermentujące węglowodany przy jednocześnie niskiej zawartości fizycznie efektywnego włókna (feNDF). Do zachorowania może dochodzić po nagłej zmianie dawki żywieniowej, bez okresu przystosowania się przedżołądków do nowej paszy (okres przejściowy), przy niewłaściwej strukturze zadawanej paszy: nadmierne rozdrobnienie, brak cząstek długich (niewłaściwy czas mieszania pasz w wozie, sortowanie pasz), co powoduje skrócenie czasu przeżuwania i sprzyja zmniejszeniu ilości wydzielanej śliny, będącej naturalnym czynnikiem buforującym treść żwacza. Do zachorowania może dochodzić także wtedy, gdy występuje ograniczony dostęp do paszy (zbyt mało miejsca przy stole paszowym, zbyt długie przerwy między karmieniami). Szczególną uwagę należy zwrócić na pierwiastki włączane do stada podstawowego. Mają one utrudniony dostęp do paszy ze względu na niską masę ciała, a co za tym idzie mogą pobierać pokarm bardzo gwałtownie. Stres cieplny również ma duży wpływ na możliwość wystąpienia kwasicy podklinicznej (skraca się czas przeżuwania i czas leżenia).
Podostra kwasica żwacza jest najczęściej definiowana jako powtarzające i przedłużające się (przez przynajmniej 3 godziny w ciągu doby) okresy obniżonego pH w żwaczu do wartości między 5,6 a 5,2. Niskie pH w żwaczu jest spowodowane nadmierną akumulacją lotnych kwasów tłuszczowych (LKT -octowy, propionowy i masłowy) bez trwałej akumulacji kwasu mlekowego (co odróżnia ją od ostrej postaci) i jest przywracane do normy przez własne reakcje fizjologiczne zwierzęcia. Kwasy powstające podczas fermentacji są biernie absorbowane przez ściany żwacza lub neutralizowane przez bufory węglanowy i fosforanowy, które w zawarte są w ślinie. Dzięki tym mechanizmom u bydła karmionego dawkami zawierającymi do 50% pasz treściwych prawidłowe pH żwacza waha się w granicach 5,6–7,0. Objawy które mogą świadczyć o występowaniu w stadzie podklinicznej kwasicy to: obniżona wydajność mleczna, zmniejszona zawartość tłuszczu, kulawizny-ochwat (laminitis) aseptyczny stan zapalny warstwy dermalnej w racicy (często dotyczy okolic nad racicą i w koronce), zmniejszenie pobrania paszy, spadek kondycji, częstsze mastitis, biegunki, rzadki kał z bąbelkami gazu, obecność długich włókien lub ziarna w kale, stany zapalne w błonie śluzowej żwacza, a co za tym idzie owrzodzenie wątroby, zapalenie otrzewnej, infekcje nerek , serca oraz zaburzenia rozrodu.
Zdj.3 i 4. Charakterystyczna biegunka w przebiegu kwasicy żwacza.
Subkliniczną kwasicę diagnozujemy przez pobranie płynu żwaczowego od grupy zwierząt w stadzie żywionym TMR pomiędzy 50. a 150. dniem laktacji. Płyn ze żwacza jest pobierany przez rumenocentezę (nakłucie powłok brzusznych), a jego pH określa się za pomocą ph-metru. Próbki od zwierząt pobiera się zwykle w ciągu 6–10 godzin po podaniu TMRu. Jeśli więcej niż 25% badanych zwierząt ma pH w żwaczu poniżej 5,5 wówczas uważa się, że grupa jest narażona na wysokie ryzyko podostrej kwasicy żwacza.
Zdj.5 Ph metr.
Aby zapobiegać wystąpieniu kwasicy podklinicznej należy ograniczyć spożycie gwałtownie fermentujących węglowodanów przez krowy, zapewnić pasze lub dodatki buforujące (stosowanym buforem jest kwaśny węglan sodu, którego podaje się 150 do 250 g/szt. (0,5 0 1,5 % SM)) i odpowiednio przyzwyczaić zwierzęta do dawek zawierających znaczną ilość pasz treściwych (bardzo ważne podczas okresu przejściowego od zasuszenia do laktacji). Dobrze jest stosować system TMR, unikać sortowania, zwiększyć częstotliwość zadawania pasz, dbać o właściwe mieszanie pasz w wozie paszowym, unikać nadmiaru NFC (niestrukturalne węglowodany) i niedoboru feNDF (fizycznie efektywne włókno neutralno-detergentowe). Trzeba zapewnić odpowiedni dostęp do stołu paszowego (minimum 70cm/krowę), unikać dominacji, zapewnić wygodne legowiska i nieprzepełnione kojce, oraz walczyć ze stresem cieplnym np. poprzez schładzanie krów. Najlepszą metodą zapobiegania SARA to systematyczna kontrola żywienia.