Kliniczne i subkliniczne zapalenie gruczołu mlekowego u krów pozostaje główną przyczyną strat finansowych w przemyśle mleczarskim, a zarazem dużym wyzwaniem dla producentów przetworów mlecznych, ponieważ znaczny odsetek stad nadal doświadcza tej choroby na szeroką i trudną do zaakceptowania skalę. Spośród ponad 100 gatunków bakterii izolowanych z gruczołu mlekowego krów, stosunkowo niewiele jest odpowiedzialnych za większość klinicznych mastitis. Do takich należy między innymi Escherichia coli oraz inne bakterie z rodziny Enterobacteriacae, które odpowiadają za mniej więcej 15-60% klinicznych przypadków zapalenia wymion. Ze względu na charakterystyczny, często nadostry przebieg oraz dominujący udział Escherichia coli, zapalenia wywołane przez wyżej wymienione drobnoustroje noszą nazwę colimastitis.
Punkty krytyczne w kontroli mastitis.
Kontrola środowiska jest kluczowym elementem oceny i działań korygujących wprowadzanych w każdym programie jakości mleka. Pomimo tej wiedzy, mastitis wywołane bakteriami środowiskowymi jest nadal głównym problemem na całym świecie. Przy problemach środowiskowych bakterie powodujące zapalenie gruczołu mlekowego pochodzą ze środowiska, a do gruczołu mlekowego przedostają się przez kanał strzykowy (zakażenie galaktogenne). W związku z tym, w przypadku dużej presji drobnoustrojów środowiskowych, należy przeprowadzić bardziej dokładną ocenę kondycji krów, sprawdzając zwierzęta w hali udojowej z wykorzystaniem kart oceny czystości gruczołu mlekowego i strzyków. Wszelkiego typu obrażenia strzyków, często powierzchowne, przyczyniają się do osłabienia mechanicznych barier ochronnych i zwiększają prawdopodobieństwo zakażenia gruczołu.
Do czynników sprzyjających takim zakażeniom należą ponadto:
-
wysoka wydajność,
-
błędy doju,
-
niehigieniczne warunki środowiska,
-
brak w pożywieniu niektórych witamin i składników mineralnych,
-
stres cieplny, a także gwałtowne zmiany pogody.
Z związku z tym wszelkie działania profilaktyczne należy skoncentrować na zmniejszeniu narażenia zakończeń strzyków na te oportunistyczne drobnoustroje żyjące na fermie, szczególnie w ściółce, ale również w korytarzach gnojowych, w poczekalni, na hali udojowej i na sprzęcie udojowym. W większości przypadków zakażeń, do inwazji wymienia dochodzi przeważnie pod koniec zasuszenia oraz w okresie porodu – w takich przypadkach dochodzi do rozwoju mastitis bezpośrednio po porodzie, jak też w ciągu pierwszych 6.tygodni od momentu wycielenia, a nawet pierwszych 100.dni laktacji. Nie mniej jednak zakażenia mają również miejsce w późniejszym okresie, a najbardziej narażone są krowy wysokowydajne. Dlatego też należy pamiętać, że czyste, suche i higieniczne środowisko musimy zapewnić nie tylko krowom w laktacji, ale również krowom zasuszonym, ponieważ wiele zakażeń środowiskowych, które pojawiają się w czasie pierwszych 100. dni laktacji, bierze swój początek właśnie w okresie zasuszenia.
Rys.1. Zaniedbania w warunkach utrzymania zwiększają ryzyko zapaleń gruczołu mlekowego.
Jak przebiega choroba?
Zapalenia ostre i nadostre wywołane przez Escherichia coli oraz bakterie pokrewne cechuje nagły początek – objawy kliniczne są wynikiem miejscowej oraz ogólnej reakcji na infekcję. Rozwój zapalenia gruczołu mlekowego spowodowanego przez Gram-ujemne bakterie z grupy coli w większości jest uwarunkowana działaniem endotoksyny. Substancja jest produkowana przez bakterie i uszkadza drobne naczynia krwionośne pęcherzyków mlekotwórczych i tkanki śródmiąższowej, doprowadzając do przekrwienia, wynaczynienia i obrzęku ćwiartki wymienia objętej procesem zapalnym. Około 10% przypadków charakteryzuje się szczególnie ciężkim przebiegiem, co często kończy się koniecznością wybrakowania lub nawet śmiercią zwierzęcia. Ponadto powstają gwałtowne, nieodwracalne zmiany w gruczole mlekowym i całym organizmie – ograniczenie lub trwała utrata mleczności w ćwiartce wymienia zajętej procesem chorobowym. Ostrość przebiegu choroby zależy od odpowiedzi komórek odpornościowych i ich liczby w gruczole mlekowym. Objawy kliniczne są szczególnie ostre, jeżeli odpowiedź tych komórek jest spóźniona, a ich liczba w gruczole niska. Taki obraz choroby występuje zazwyczaj u krów pierwiastek.
Colimastits generuje na fermie bydła mlecznego bardzo wysokie straty ekonomiczne.
Do głównych przyczyn wysokich strat ekonomicznych mastitis na tle Escherichia coli należą:
-
Koszty przypadków klinicznych – należy pamiętać, że zależeć będą od wielu czynników. Często hodowca rozpatruje koszt klinicznego mastitis tylko jako koszt leczenia i koszt zutylizowanego mleka (“karencyjnego”), jednak nie można zapominać, że istnieją jeszcze inne czynniki wpływające na całkowity koszt jednego przypadku mastitis, takie jak straty w produkcji mleka (spadek wydajności) oraz wzrost ryzyka brakowania. Większość badań wykazała, że całkowity koszt jednego przypadku mastitis to około 200-300 euro.
-
Koszty brakowania. Jeśli ferma rejestruje przyczyny brakowań, to możemy to obliczyć. Musimy wziąć pod uwagę koszt zakupu nowej jałówki oraz średnią cenę za krowę w rzeźni. Aby obliczenia były dokładniejsze konieczna jest znajomość okresu amortyzacji dla jednej krowy na konkretnej fermie.
Leczyć czy zapobiegać?
W leczeniu zapalenia gruczołu mlekowego u bydła powszechnie stosuje się chemioterapię oraz niesteroidowe środki przeciwzapalne. Lekarz weterynarii podaje antybiotyki iniekcyjnie lub dowymieniowo. W leczeniu ostrych przypadków klinicznych leki często podaje się domięśniowo lub dożylnie, ponieważ wprowadzone jedynie dowymieniowo mogą nie dotrzeć do miejsc przeznaczenia ze względu na zamknięcie przewodów mlecznych wydzieliną zapalną. Celowość stosowania antybiotyków w leczeniu zapaleń na tle E.coli bywa w ostatnim czasie kwestionowana, ponieważ objawy choroby w głównej mierze wynikają z reakcji organizmu zwierzęcia na działanie endotoksyny i uwolnione czynniki odczynu zapalnego.
Skuteczność leczenia colimastitis mieści się zazwyczaj w granicach 50-60%. Należy pamiętać, że kuracja tego samego przypadku chorobowego (tej samej ćwiartki) za pomocą innych preparatów kończy się pozytywnie tylko w mniej więcej 25% przypadków. Przyczyną niskiej efektywności zarówno pierwszej, jak i powtórnej terapii, oprócz oporności bakterii, jest niesprawność układu obronnego wymienia krowy.
Biorąc pod uwagę narastającą oporność zwierząt na działanie antybiotyków, szczepienie może odegrać ważną rolę w programach kontroli zapalenia gruczołu mlekowego. W latach 80. XX wieku opracowano wiele szczepionek przeciwko bakterii Escherichia coli i mimo wykazywania przez nie zdolności złagodzenia objawów klinicznych oraz skrócenia okresu zakażenia, nie udało się uzyskać z ich pomocą zmniejszenia liczby zapaleń gruczołu mlekowego. Amerykańskie źródła literaturowe wskazują, że szczepionki przeciwko bakterii Escherichia coli zawierające w swoim składzie szczep E.coli J5 ograniczają liczbę bakterii w wymieniu i czas trwania infekcji – co w konsekwencji prowadzi do złagodzenia przebiegu tego typu zapaleń gruczołu mlekowego oraz skrócenia ich trwania. Dodatkowo szczepienia wykazały pozytywny wpływ na wydajność, ponieważ chore krowy, które były szczepione, odzyskiwały szybciej swoją pełną zdolność produkcji mleka w porównaniu z krowami nieszczepionymi. W związku z tym szczepienia mogą być rozważane jako skuteczne narzędzie w ograniczaniu strat związanych z ostrym lub nadostrym mastitis na tle bakterii środowiskowych, ze szczególnym uwzględnieniem Escherichia coli oraz innych bakterii z rodziny Enterobactriacae. Należy pamiętać, że immunoprofilaktyka przeciwko zapaleniom gruczołu mlekowego na tle E.coli daje odporność ograniczoną w czasie, w związku z tym niezbędne jest podawanie dawek przypominających w określonych odstępach czasu.
Tylko kompletny program kontroli mastitis przyniesie wymierne korzyści.
Leczenie colimastitis, bez wprowadzenia dodatkowych działań profilaktycznych nie pozwoli na ograniczenie występowania tej choroby. Pożądanym skutkiem wszystkich wprowadzonych działań z lekarskiego punktu widzenia jest niewątpliwie przywrócenie funkcji gruczołowi mlekowemu, wyeliminowanie klinicznych objawów choroby i bakterii wywołujących zapalenie, a w konsekwencji obniżenie liczby komórek somatycznych.
Z drugiej strony należy pamiętać, że współczesna ferma krów mlecznych jest przedsiębiorstwem kierującym się rachunkiem ekonomicznym, od którego będzie zależała decyzja w zakresie wdrażania odpowiednich działań profilaktycznych oraz leczenia. Decyzje takie podejmuje właściciel w oparciu o prognozy w zakresie skuteczności i kosztów określone przez prowadzącego lekarza weterynarii. W przypadku colimastitis największe straty związane są z kosztami jednego przypadku mastitis oraz kosztami potencjalnego brakowania.
W związku z tym inwestycja w działania profilaktyczne prowadzące do złagodzenia przebiegu klinicznego zapalenia gruczołu mlekowego, zmniejszenia ilość przypadków klinicznych, a także ograniczenia brakowania przyniosą właścicielowi pożądane efekty i zwiększą opłacalność produkcji.
Rys.2. Karta oceny czystości gruczołu mlekowego pozwala ocenić warunki utrzymania na fermie.